Boğaz'ın Gerdanındaki İnciler | Boğaziçi Yalıları

İstanbul boğazının her iki yakasına yayılmış yerleşim bölgesine Boğaziçi adı verilir. İstanbul Boğazı’nda tarihi eser niteliği taşıyan 366 yalı var. Bunların 173’ü Avrupa yakasında, 193’ü Anadolu yakasında. İstanbul Boğazı kıyılarına ilk yerleşimler günümüzde tarihî yarımada olarak adlandırılan bölgede kurulan Byzantion, Kadıköy'de kurulan Kalkedon ve Üsküdar'da kurulan Skutarion'du.

Boğaziçi'ndeki ilk Türk yerleşiminin Kanunî Sultan Süleyman döneminde yapıldığı bilinmektedir. Boğaziçi'ndeki ilk Türk yapısı, Süleyman'ın kızı Neslişah Sultan tarafından 1540 yılında İstinye'de yaptırılan bir külliye idi. Daha sonra pek çok noktada Osmanlı sultanlarına avlaklar, hasbahçeler, gezi parkurları oluşturulmuştur. 18. yüzyılda Lâle Devri'nde ise kasırlar ve İstanbul'un ileri gelen aileleri tarafından Boğaz kenarında yazlık kıyı evleri yaptırılmaya başlanmıştır. Sahilhane denen bu evler daha sonraları yalı olarak anılmaya başlandı.

Osmanlı döneminde kıyılara kondurulan yalılar Boğaziçi mimarisinin en seçkin örneklerinden olmuş ve yıllar boyunca İstanbul Boğazı ile özdeşleştirilmiştir. Yalıların en büyük özelliği lebiderya, yani denize sıfır konutlar olmaları olsa da, zaman içinde kimi yalılar gerek konut sahiplerince mekân kazanmak için önleri toprak doldurularak, gerekse kıyı şeridine yol yapmak için belediye tarafından geri plana alınarak denizden kısmen uzaklaşmıştır. Günümüzde büyük çoğunluğu hâlen eski hâllerini koruyan yalılar, hem İstanbul şehrinin, hem de Türkiye'nin en pahalı taşınmazları arasında yer alırlar.

Osmanlı yalılarının mimari özellikleri sahiplerinin sosyal sınıfına göre değişiklik gösterirdi. Müslüman yalıları arasında boşluklar bulunurken, gayrimüslim yalıları ise genelde bitişik nizamda inşa edilirdi. Yalılar genel olarak 2 ilâ 3 katlı olarak yapılır ve renkleri gülkurusuyla bordo arasında değişirdi. Gayrimüslim yalıları daha koyu renkler taşırdı. Bu renk geleneği son yıllarda değişmiş Boğaziçi yalılarının rengârenk boyandığı görülmüştür. Genelde balkon öğesi bulunmayan yalılarda bunun yerine geniş cumbalar kullanılmış ve yalıların tümünde kayıkhane denen bir küçük iskele ile yalıların simgesi olan çiçek bahçeleri olmuştur.

Arapzadeler Yalısı / Üsküdar

Atâullah Bey, Kuzguncuk’da büyük arazileri bulunan Arapzâde ailesine mensup, Bâhir Abdurrahman Efendi’nin oğludur. 1720’de İstanbul’da doğan Atâ Bey müderris olup çeşitli görevlerde bulunur. 1780’de İstanbul kadısı, 1782’de Anadolu kazaskeri, 1784’de Rumeli kazaskeri ve nihayet 22 Haziran 1785’de şeyhülislâm olur. 24 Ağustos 1785’de vefat eder. Abdullah Efendi ve Ârif Efendi isimleriyle iki oğlu bulunmaktadır.

Ârif Efendi’nin oğlu olan Sâdullah Mehmed Efendi 1810’da İzmir, 1817’de Bursa, 1819-1820’de Mekke, 1821-1822’de İstanbul kadısı olur. 1826-1827’de Anadolu kazaskeri, kısa bir süre sonrada Rumeli kazaskerliği yapar. 30 Eylül 1843 tarihinde vefat. Kendisi İzmir mollası iken yalıda karısı ikâmet ettiği için o yıl Osmanlı Bostancıbaşının defterine “Sâdullah Efendi’nin karısının yalısı” kaydı düşülmüştür.

Kuzguncuk (Fethi Ahmed Paşa) Korusu’nun üst kısımları, geçmişte Üsküdar Bağlarbaşı yoluna kadar Arapzâde semti olarak tanınmaktadır. Kuzguncuk kayık iskelesinden, hemen hemen Öküz Limanı’na kadar uzanan ve sırtları kapsayan bu büyük alan çeşitli ifrazlar sonrası pek çok parsele bölünmüş, arada da Fethi Ahmed Paşa Korusu gibi büyük bir yeşil alan kalmıştır.

1950 yılı tesbitlerine göre mâlikleri Sâlih Zeki ve İngiliz tebaalı Yaşuva Eskenazi’nin vârisleridir. 751/1512 hissesi Sâlih Zeki’ye ait olup geri kalan Yaşuva Eskenazi hissesi Klar, Vitel, Ojeni ve Jozefya’ya intikal edecektir notu bulunmaktadır.

Ahmet Fethi Paşa Yalısı / Kuzguncuk

Mihrimah Sultan’ın torununun kocası Şeyhülislam’ın yalısı imiş. Fethi Ahmet Paşa, bugünkü selamlık bölümünü Defterdan’dan; yıkılan harem bölümünü Şeyhülislam’dan satın almıştır.

Fethi Ahmet veya Ahmet Fethi Paşanın babası Hafız Ahmet Ağa, Rodos’lu olduğu için “Rodosizade”; Sultan Abdülmecid’in kız kardeşiyle evlendiği için de “Damad” olarak anılır. 1830’da Ferik (tümgeneral), 1833’te Viyana Büyükelçisi ve biraz sonra müşir (mareşal) oldu. Valilik ve Paris elçiliği yaptı. Ticaret Nâzırı, Meclisi Vâlâ Reisi, Harbiye Nâzırı ve Tophane Müşiri oldu ve 56 yaşında iken ölünce Divanyolu’nda Sultan Mahmut Türbesi bahçesine gömüldü. Bütün bu çeşitli ve önemli görevleri içinde en çok Tophane Müşirliği üzerinde durulur. Yalıyı satın aldıktan sonra ilaveler yaptırıyor. Böylece 234 senelik olan yalının Fethi Paşa devri başlıyor.”

Binası 650 m2, arsası 1800 m2 olan yalı sonra Fethi Paşa’nın hanımına kalıyor. İlk çocuğu Besim Paşa ölmüş, diğer oğlu Mahmut Celâlettin Paşa Cemile Sultan’ın kocası, Taif’te Mithat Paşa ile beraber boğdurulmuştur. Daha sonra yalı Fethi Paşa’nın torunlarına intikal ediyor. Şevket Mocan hisseleri topluyor.

“Boyasından dolayı Pembe Yalı da denilen Fethi Paşa Yalısı’nın 1929-30 yıllarında boyaları dökülmüş ve harap bir hale gelmişti. Bundan sonra yalı Mocan Yalısı olarak da anılmaktadır. Şevket Mocan ölünce “kuzey bölümü” ikinci eşinden kızı Rüya Mocan’a; “güney bölümü” ilk eşinden kızı Ayşe Şemsa’ya kalmıştır.”

1950 yılı tesbitlerine göre yalının mâlikleri İran tebaalı Ağavni-Vartuki Ermine Agopoviç Demer-Lusi Eseyan-Adrine Nuvart Atmaca olarak görülmektedir. 1988 yılına kadar Şerif Gazioğlu’nun sahibi olduğu yalının daha sonraki mâlikleri Candan Subaşı ve Vildan Gürani’dir. Günümüzde yapı mâliki olarak Semiha Kibar görülmektedir. Korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillidir.

Yalı eklektik bir mimari anlayışın ürünüdür. Dar bir rıhtım ile denizden ayrılan iki katlı ahşap yapının, hem denize hem de yana doğru uzanan bir çatı katı vardır. 1860-1870 yılları arasında yapıldığı ileri sürülen yapı, 1990’lı yıllarda betonarmeye dönüştürülmüş, 2004 yılında ise yıkılarak yeniden yapılmıştır.

Beylerbeyi Sarayı/ Beylerbeyi

1861-1865 yıllarında, İstanbul'un Beylerbeyi semtinde, Üsküdar ilçesinde, eski ahşap bir sahil sarayının yerinde Sultan Abdülaziz tarafından Sarkis Balyan'a yaptırılmıştır. İnşası 4 yıl sürmüş ve yapımında 5.000 kişi çalışmıştır. Çalışan işçilere moral ve şevk vermek amacıyla müzisyenler sürekli müzik çalmışlardır.

Cephe ve iç dekorasyonda Doğu ve Türk motifleri, Batı süs öğeleri ile birlikte kullanılmıştır. Denize düşkünlüğüyle bilinen Sultan Abdülaziz ayrıca tavanları bol miktarda deniz ve gemi tabloları ile döşetmiştir. İki katlı yapı haremlik ve selamlık bölümlerini ihtiva eden 26 oda 6 salon ve 6 banyodan ibarettir. Otantik mobilyalar, halılar, perdeler ve diğer eşya olduğu gibi korunmuştur. Denize bakan cephe süsleri, bakımlı bahçe ve orta bölümdeki havuzlu salon ile spiral merdivenler dikkat çeken yerlerdir. Arka yamaçta bir büyük havuz, teraslar ve türünün güzel örneği at ahırları yer almıştır. 1970'li yıllara kadar kullanılan eski ana yol bir tünel ile saray bahçesinin altından geçmekteydi. Yazlık bir saray olarak yapıldığından ısıtma donatımı yoktur. Serinlik vermesi amacıyla ve yapılan görüşmelerin duyulmaması için sarayın içine havuz yaptırılmıştır.

Sahilde iki küçük seyir köşkü bulunan sarayda devlet misafirleri de ağırlanırdı. Bu konuklar arasında III. Napolyon'un eşi Fransa İmparatoriçesi Eugénie (1869), Avusturya imparatoru Franz Joseph, İran şahı Nasreddin ve Kral VIII. Edward (1936) da vardır. Tahttan indirilince Selanik'e gönderilen II. Abdülhamit Balkan Savaşı patlak verince Beylerbeyi Sarayı'na getirilmiş ve 1918'de burada ölmüştür. Müze-saray yıl boyu ziyarete açıktır.

1778 yılında Türk barok mimarisi tarzında inşa edilen ve Beylerbeyi Camii'nin yanında bulunan Debreli İsmail Paşa yalısı çoğu yalı gibi bir yangına kurban gitmiş.

Restorasyon sonrasında butik otel olarak kullanılan yapının 1890'lardaki orijinal planları mimar Alexandre Vallaury'e ait. Tarihi bir yalıda bir gece geçirmek isterseniz fiyatlar 160 euro'dan başlıyor.

Kalkavan Yalısı / Beylerbeyi

Vaktinde Bereket Şah'ın eşi Esra Bereket'in yaşadığı, Beylerbeyi'ni süsleyen bu güzel yalı Kalkavan ailesine aitti. Daha sonra Ömer Sabancı'ya satıldı. Boğaziçi'nde Sabancılar'a ait 15 yalıdan biri olan bu yapı, bir kült film olan Topkapı'da da kullanılmıştı. Melina Mercuri ve Peter Ustinov'un başrollerini paylaştığı bu kırk yıllık filmde, hırsızlar Topkapı Hançeri'ni çalmaya çalışıyorlardı.

1906 yılında Selanik’te doğan Münevver Hanım babasının görevi sebebi ile Osmanlı’nın çeşitli bölgelerini gezmiştir. Alman Okulu ve Fransa'da ‘College de France’ ile ‘Şark Dilleri Okulları'nda okumuş, Arapça ve Farsça öğrenmiş, ünlü şarkiyatçı Massignon'dan tasavvuf dersleri almıştır. Ankara’da bir elektrik şirketinde çalışırken, şirketin verdiği baloda Viyana Büyükelçisi Sadullah Paşanın oğlu Nusret ile tanışıp evlenmiştir.

Son Osmanlı kadınlarndan olan Münevver Hanım Osmanlı’nın çöküşüne ve Cumhuriyet’in kuruluşuna tanıklık etmiş ve bu tanıklık süresinde gözlemlediklerini romanlarında dile getirmiştir.

Ayaşlı yalısı; Beylerbeyi'nde, deniz kıyısında geleneksel yalı tipini yeniden üretmeye çalışan, iki katlı bir yapıdır. Planı kategorik olarak geleneksel karnıyarık, iki cepheli sofa tipine aittir. Üst katta, sofa ön ve arkada dışarıya açılır. Dört narin kolonla yükseltilen bu köşkler, düşey pencere düzenleriyle iyi aydınlatılmış çıkmalar oluştururlar.

Ayaşlı Yalısı’nın yan tarafındaki yalının ilk sahibi Bursalı Şemsi Efendi'dir. İçinde asma katlı semahanesi olup, Bursa Mevlevihanesi'nin yazlık şeyh evi olarak kullanılmıştır. Ayrıca, bahçesinde İskele Sokağı'na cepheli 2 katlı ahşap bir ev daha varmış. Fakat günümüzde yalının mimari yapısı bozularak 3 katlı apartman şekline dönüştürülmüş, bahçedeki 2 katlı ahşap ev de yıkılarak otopark yapılmıştır.

Dr. Fazıl Bey Yalısı / Beylerbeyi

Yalının sahibi Dr. Fazıl Berki Tümtürk; Çankırı (Kastamonu) Mebusu iken Sivas Valisi Muammer Bey’in yardımcısı olarak Sivas’taki Ermeni katliamlarında önemli rol oynadığı gerekçesi ile Malta’ya götürülmüş, daha sonra Cumhuriyet döneminde Kızılay Yönetim Kurulu üyeliği yapmıştır.

Halil Hamit Paşa Yalısı / Beylerbeyi

XVIII. yüzyılda Sultan I. Abdülhamit devrinin sadrazamı Halit Hamit Paşa’nın yalısıdır. Halil Hamid Paşa sadrazamlığı sırasında Paşakapısı’ndaki konağında oturmasına rağmen çoğu kez de buradaki yalısına gelirdi. Halil Hamid Paşa’nın idamından sonra yalısının eşyaları saraya götürülmüştür.

Hüseyin Kazım Bey Yalısı / Beylerbeyi

Yalı, Mimar Kemalettin Bey tarafından Hüseyin Kazım Kadri Bey için 1920'li yıllarda inşa edildi. Hüseyin Kazım Kadri Bey aslen Manisalı olup, II. Meşrutiyetin ilanından sonra Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit ile birlikte Tanin Gazetesi'ni çıkardı. 1920 yılında Evkaf Nazırlığı ve Maliye Nazırlığı vekilliği yaptı. Bu yıllarda inşaası tamamlanan yalısına nazırlıktan istifa ederek geçti ve son yıllarını kitap yazarak geçirdi.

Kendisinin de ortak olduğu Türk Ticaret ve Sanayi Bankası, Kağıtçılık ve Matbaacılık A.Ş. ve Şark Sigorta gibi kuruluşların idare meclisi üyeliklerinde ve idare meclisi başkanlıklarında bulundu. Hüseyin Bey kışı geçirmek ve dinlenmek üzere gittiği Tarsus'da 17 Ocak 1934 günü vefat etti. Naaşı İstanbul'a getirildi ve 21 Ocak 1934'te de Beylerbeyi Küplüce Camii Mezarlığı'na defnedildi.

Hüseyin Kazım Kadri Bey Yalısı, daha sonra Alman misafirhanesi olarak düzenlendi. Yalı günümüzde Ay Turizm Tekstil Gıda ve İnşaat San. ve Ticaret Limited Şirketi bünyesinde yer alıyor ve restoran olarak kullanılıyor.

Sadullah Paşa Yalısı / Çengelköy

Eski kiracısı Ayşegül Nadir Tecimer'in şöhrete kavuşturduğu Çengelköy'deki yalı, en güzel bezemelere sahip ve Boğaziçi'ndeki en pahalı yalılardan biri. Sadullah Paşa II. Abdülhamid döneminde jurnalcilerin kurbanı oldu. V. Murad'ı başa geçirmek isteyenlerden biri olduğu için yurtdışına gönderildi. Önce Berlin'den, sonra da büyükelçilik yaptığı Viyana'dan yurda dönmesine izin verilmedi. Aynı zamanda Tanzimat Edebiyatı'nın ünlü isimlerinden olan Paşa, girdiği bunalım sonucu intihar etti.

Mahmut Nedim Paşa (Hacı Feyzi Efendi) Yalısı / Vaniköy

Viyana Büyükelçisi Mahmut Nedim Paşa tarafından yaptırılan yalının en dikkat çekici özelliği, Paşa'nın yaşadığı şehirler olan Viyana ve Prag'daki binalardan etkilenerek yaptırdığı kulesi. Torunları tarafından Kızılay'a bağışlanan Vaniköy'deki yalı, üç milyon dolar karşılığında Yalçın Sabancı'ya satıldı. Paşa, Osmanlı'da valilik ve sadrazamlık görevlerinde bulunmuştu. Rus yanlısı politikaları dolayısıyla Nedimof olarak da adlandırılmıştı.

Nazif Paşa Yalısı / Vaniköy

19. yy. ortalarının ünlü yazar ve müzisyeni Mahmut Ekrem Bey e aittir. Bu yalı ve yanındaki iki katlı Kadın Efendi Yalısı Süleymangil ailesi tarafından restore edildi.

Kadınefendi Yalıları / Vaniköy

Serasker Rıza Paşa Yalısı / Vaniköy

Şöhretleri, zenginliği ve azametiyle halk arasında "Cihan Seraskeri" denilen Rıza Paşa, Sultan Abdülmecid devrinde sivrilmiş müşirlerdendir. 1809-1877 yılları arasında yaşamış, öldüğünde Divanyolu/Sultan Mahmut Türbesi haziresine gömülmüştür.

Şimdi sadece selamlık bölümü kalmış olan yalının ilk sahibi Mustafa Nuri Paşa (1824-1889)'nın biyografisi: "Netayic-ül Vukuat adlı tarihi ile tanınmıştır. Babıali kalemlerinden ilerleyerek 1862'de Sultan Abdülaziz zamanında Mabeyn Başkâtibi olmuş, nazırlıklarda, Sadaret Müsteşarlığında bulunmuş 1885'de de Evkaf Nazırı olmuştur. İstanbul'da ölmüş ve Süleymaniye Camii bahçesine gömülmüştür."

Yalının son sahibi Mehmet Özderici olup, restore ettirerek içinde oturmaktadırlar.