Domates Hakkında İlginç Bilgiler ve Domatesin Tarihi

[@corekasli]

Domates Tarihi Denilince Aklınıza Ne Geliyor?

Domates denildiğinde aklınıza mutfak, kahvaltı, sulu yemekler, menemen, likopen mi geliyor? Sadece bunları çağrıştırıyorsa domates için üzücü bir durum. Domatesin Türkler ile tanışma hikayesi neredeyse 600 yıl önceye dayanıyor deseydim ve bu yolculukta Kristof Kolomb(Christapher Colombus) ,Fatih Sultan Mehmet Han , İtalyanlar, Fransızlar ,Orta Amerika ve hatta Meksikalılar bulunuyor deseydim ilginizi çeker mi? Domatesin bir karakter olduğunu hayal edersek ne macera ama. Domatesin bu macerasını sizlerle paylaşmaktan onur duyarım.

Domates Nerede Bulundu ve Türkler ile Nasıl Tanıştı?

Sulu, çekirdekli ve lezzetli domates , Kolomb’un 1492 yılının 12 Ekim’inde Amerika kıtasını keşfinden sonra Avrupa’ya süs bitkisi olarak getirilip ,uzun müddet süs bitkisi olduğu düşünülmüştür ve bu şekilde yetiştirilmiştir. Günümüzde ise neredeyse bütün Dünya tarafından tüketimi yapılmaktadır ve ihracatı dünya ticaretinde önemli bir yer tutmaktadır. Domates üretimi konusunda ilk üç sırada Türkiye’ de bulunmaktadır. Sırası ile ABD, Çin ve Türkiye ilk üç sırayı almaktadır.

Domates ile Türklerin tam olarak ne zaman tanıştığı ya da başka bir deyişle Osmanlı İmparatorluğunda domates ilk olarak kayıtlara ne zaman geçti tam olarak bilinmiyor. Kayıtlar incelendiğinde 1700’li yılların ilk yarısında Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın 1723 yılında aylık masraf defterinde domates kaydının satın alınan bir ürün olarak bulunduğu görülmüştür. Domates Osmanlı’da ilk olarak yeşil olarak tüketilmeye başlanmıştır ve adına “Frenk Badıcanı” adı verilmiştir. Domatesin Avrupa’da ki durumuna bakıldığında Osmanlıya yerleşmesi yaklaşık 350 yıl öncesine dayanır . Lakin bir de Fatih Sultan Mehmet ile ilgili bir domates hikayesi vardır ama bu bilgiyi bütün tarihçilerin doğruladığı söylenemez.

Fatih Sultan Mehmet Domatesi Yasaklattı mı?

Topkapı sarayında bulunan bir el yazması , Domates ve Osmanlı İmparatorluğu arasında geçen ,sır perdesi ardında kalmış bir olan olayı gün yüzüne çıkarmıştır. El yazmasına göre Fatih Domatesi çok severmiş , fetih sonrasında Fatih’in domatesi çok sevdiğini bilen Bizans uşakları , Fathi Sultan Mehmet’i domates yolu ile zehirlemeye çalışmışlar. O yıl sıcaklıkların mevsim normallerinin üzerinde gitmesi sebebi ile İznik’te turfanda yetişmiş ,Admetos domatesini Fatih’e sunmak üzere gizlice İstanbul’a sokmuşlar.(Admetos domatesinin nesli tükenmiştir) .Sonra bu domatesler gizlice saraya sokulmuş ve saray mutfağında Padişaha hazırlanacak yemek malzemeleri arasındaki yerini almış. Sultanın çeşnici başısı Domatesleri soyarken bir anda herkesin gözü önünde ağzından köpükler saçarak rahmetli olmuş. Çeşnici başının elinde ki kesik domates ile temas edince domateste olan zehir Abbas Ağa(çeşnici başı)’nın vücuduna zerk olmuş. Durum araştırılınca domateslerde baldıran zehri olduğu ,domatesin sap kısmından zehrin domatese zerk edildiği, ortaya çıkmış ve yapılan tahkikatın ardından domatesi saraya sokan sorumlular yakalanarak çuval içinde kız kulesinden denize atılmak sureti ile suda boğularak idam edilmişlerdir. Bu olay tarihe Vak’a Nüvis olarak kayıt edilmiştir. Yaşanan bu hadisenin ardından Fatih bütün Osmanlı topraklarında domatesin yenmesini ,yetiştirilmesini, tohumunun saklanmasını yasaklamıştır. Abbas Ağa’nın naaşıda kırmızı kavuklu bir mezar taşı ile gömmüşlerlerdir fakat bu mezar taşı bulunamamıştır. Fatih tarafından 1458 yılında adına yaptırılan caminin hünkâr mahfilindeki süslemeler bu nedenle domates çiçekleri ile bezenmiştir. Domates ise ancak o günden 280 yıl sonra, matbaayı getiren İbrahim Müteferrika’nın çabalarıyla yasak olmaktan çıkmış, sofradaki yerine kavuşabilmiş ve günümüze ulaşabilmiştir. Admetos domatesleri ise bugün sadece gravürlerde görülebilmektedir.

Neden Domatese Domates Denmiş?

Domates dilimizdeki bir çok kelimenin Fransızca’dan gelmesi gibi yine Fransızca’dan gelmiştir.İtalyanlar “pomodoro” ,Fransızlar “tomate”, çoğul olarak da “tomates” demişler.Ülkemiz’de Domates olarak yaygınlaşmasının sebebi Fransa’dan gelen eğitimcilerin ya da Fransa’da eğitim gören Türklerin ,Levantenlerin dilimize sokmaları sebebi ile olmuştur. Domates Avrupa’da ise farklı isimler ile anılmıştır; 1570’li yıllarda İngilizlerin, İspanyolların bahçelerinde süs olarak yetiştirdiklerine dair kayıtlar mevcuttur. Fransızlar “pomme d’amour”; İngilizler “love apple (aşk elması)”; İtalyanlar “poma d’oro (altın elma)”, Fransızların tanımı benzeri “poma amoris (aşk elması)” ya da başka bir hikayeye göre İtalya’ya ilk getiren Moor isimli kişinin meyvesi “pomo dei mori” adını vermişlerdir.

İtalya’nın Napoli bölgesinde ki fakirler , sokaklarda süs bitkisi olarak domatesi gördüklerinde tadına bakmaya karar vermişler . Daha sonra bunu Pizzalarına katmışlardır ve böylelikle Avrupa’da domates yenmeye başlanmıştır.

Domatesin Avrupa Öncesi Tarihi

Domates Kolomb tarafından Avrupa’ya getirildi ama Domatesin bundan öncede bir yaşamı vardır. Güney Amerika’da domates yetişiyordu ama yabani türleri bulunuyordu. Güney Amerika’nın belirli bir bölgesin de(özellikle Peru-Bolivya-Ekvator arasında kalan bölge) Lycıoersicon sp.(domates) bitkisinin meyvesi genel olarak “tomate” olarak çağrılıyordu. Bunun sebebi ise yerlilerin çok çekirdekli ve sulu meyveleri adlandırdıkları “tomotl” kelimesini kullanmalarından dolayıdır. Sulu ve çekirdekli meyve anlamına gelen bir kelime ile çağırdıklarına göre tüketiliyordu da. Domatesin Kuzey Amerika’da ki durumuna bakılırsa Güney Amerika’dan oldukça farklıdır. Domates Kuzey Amerika’da zehirli bir bitki olarak kayıtlara geçmiş. Kuzey Amerika’ya ulaşması ise Güney Amerika’dan Kuzeye göç eden yerliler sayesinde olmuştur. Yine bu gelişmeye bakarsak Güney Amerikalı yerlilerin domatesi yetiştirdiklerini de anlayabiliriz. Fakat Domates ilginçtir uzun yıllar Kuzey Amerika’da zehirli bir bitki olarak anılmıştır. Domates 18’inci yüzyılın ortalarından itibaren İtalya’da yaygın olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. 1800’lü yıllarda İngiltere’de yapılan seralarda çiçekler ile birlikte süs amaçlı domates yetiştirildiği bilinmektedir. Amerika’ya geri dönmesi ise 1780’lerde olmuştur. 1781’de Thomas Jefferson tarafından Virginia’da yetiştirilmiş, 1812’de güneyde New Orleans’da Fransız etkisiyle üretilmiş ve tüketilmiş, ancak 1840’lara kadar Kuzey Amerika’da zehirli olduğu düşüncesi ile gelişme gösterememiştir.

Domates Öğrendiğimiz Gibi Bir Sebze mi Yoksa Meyve midir?

Domates bilimsel olarak bir meyvedir peki neden domatese sebze dendi yıllar boyunca neden bu gerçek saklandı hiç düşündünüz mü ? ABD ‘de 1887 de sebzeler üzerinde %10 vergi uygulaması vardı, aynı vergilendirme sistemi meyvelerde yoktu. John Nix isimli bir domates ithali yapan işletmeci ,domatesin bir meyve olduğunu ve vergiden muaf olması gerektiğini savunuyordu. Ve bu savunması için dava açtı. Bilimsel olarak bir tartışma yoktu, domates bir çiçeğin tohumlarının olgunlaşarak meydana getirdiği bir meyvedir. Buna rağmen ABD’de bulunan en yüksek mahkeme domatesin sebze olduğuna karar verdi. Ve açıklamasını şu şekilde yaptı. “Evet bilim domatesin meyve olduğunu söylüyor, ama halk dili ile konuşursak domateste salatalık ya da fasulye gibi bir asmanın meyvesidir.Halkın dilinde pişmiş ya da çiğ olsun hepsi sebzedir.Akşam yemeği sonrasında getirilen meyveler arasında asla yeri yoktur, bu nedenle sebze sınıfında değerlendirilir.” bu açıklamadan sonra domates sebze olarak yoluna devam etti .Ama bilim gerçeği biliyordu.

Ayaş Domatesi ve Yetiştiriciliği

Ayaş domatesi 1960 lı yıllar ile 1990’lı yıllar arasında Ayaş ve çevresinde bulunan köylerde ekimi yapılarak, çiftçilere ve köylülere yüksek kar bırakan , lezzetli ve doğal tadı ile ün kazanmış yerel bir domates türüdür.

Ayaş domatesinin yetiştiği yerlere bakıldığında özellikle iç Anadolu, Mersin,Adana ve Antalya’da tüketicilerin ismi ile aradığı ve severek tükettiği Ayaş domatesi ,aracıların ve çiftçilerin yanlış politikaları ile maalesef kaybolma tehtidi ile karşı karşıya kalmış ve yeterli tohumu bulunamadığı için neredeyse ekilemez duruma gelmiştir.

Geçmişe bakıldığında ve yerli çiftçilerin söylemleri dikkate alındığında , geçmişte yetişkin bir ayaş domates fidanından 16-17 kg domates almak mümkündü.Basit bir matematik ile 1 dekar ekili alandan 16-17 ton domates almak hayal değil.Maalesef korunmadığı ve gerekli özen gösterilmediği için Ayaş domatesi de ülkemizde kaybolma noktasına gelmiştir. Tarlalarda gübrelemenin yanlış ve bilinçsizce yapılması ,tohumların hatalı alımı,Ayaş domatesinin hem doğal şeklini bozmuş, raf ömrünü kısaltmış, hem de verimini düşürmüştür.

Ayaş Domatesi Neden Azalmıştır?

Yine aynı dönemde pazarlanan hibrit tohumlarda ki verimlilik yüksekliği, raf ömrü uzunluğu ,hem üreticiler hem de tüketiciler tarafından tercih edilmeye başlanmıştır. Bu sebeple de Ayaş domatesinin hem arzı hem de talebi düşmüştür. Hibrit tohum ile beraber ekilen ayaş tohumları gitgide özelliğini yitirmiştir. Bunlar yaşanırken çiftçimizde elinde kalan ayaş tohumlarını bir kenara bırakmışlar, sahip çıkmamışlardır. Kalan tohumlarda yok olmaya yüz tutmuştur.

Kaynak

[@ersi]

Hemşerim getirmiş osmanlıya.