CHP 100 Yaşında _ Kim, Niçin, Ne Zaman

[@Canan]

Kim, Niçin, Ne Zaman?.. (CHP 100 Yaşında/1)

CHP’nin temelleri bizzat Gazi’nin kaleme aldığı 8 Ağustos 1923’teki ilk tüzük ile atılmış, nitekim Gazi aynı zamanda kuruluş dilekçesine “genel başkan” olarak imza atmıştır. Yani CHP’nin kurucusu tartışmasız Gazi Mustafa Kemal’dir. Halk Fırkası’nın resmi kuruluş tarihi de 9 Eylül 1923’tür.

CHP’yi kim kurdu, ne zaman kurdu, niçin kurdu? Türkiye’nin kurucu partisi CHP, bugün 100 yaşında. Bir asırlık partide bu üç sorunun yanıtı üzerinde duracağım bu kısa yazıda, ancak CHP’nin 100 yılı söz konusu olunca ardı sıra başka yazılar da gelecek. Bu arada Gerçek Gündem yazarlarından Nuri Günay’la benzer düşünmüşüz; bendenizin 9 Eylül’de başlamak istediği ve fakat aşağı yukarı haftalık seyredecek diziye o erken başladı. Aynılaşma olmaması için biraz da farklı boyutlarıyla 100 yıla bir bakış getirmeye çalışacağım.

CHP’LİLER PARTİ TARİHİNİ DE SİYASİ TARİHİ DE BİLMELİ

Önce şunu belirteyim: Maalesef günümüzdeki CHP’nin sıradan üyelerini bırakın, gençlik kolu, kadın kolu ve ana kademe ilçe ve il yöneticilerinin ne kadar CHP tarihine vakıf olduğu tartışılır. Bu açıdan sahada gördüğüm manzara iç açıcı değil. Bu yüzden Kemal Kılıçdaroğlu’nun genel başkanlığının ilk aylarında kendisine şöyle bir öneride bulunmuştum: MYK, YDK, PM üyelerine, il ve ilçe başkanlarına, kadın ve gençlik kolu genel merkez-il-ilçe başkanlarına bir kitap listesi vererek okumaları için bir genelge yayınlayın. Bu kitaplar şahsi kütüphanelerinde, ayrıca ilçe ve il örgütlerinin kütüphanelerinde bulunsun.

Neydi o kitaplar?.. Nutuk, Tek Adam, İkinci Adam, İsmet İnönü’nün Hatırları, Hikmet Bila’nın CHP Tarihi, Prof. Dr. Suna Kili’nin Cumhuriyet Halk Partisi’nde Gelişmeler, Altan Öymen’in anıları, Prof. Dr. Hakkı Uyar’ın 100 Soruda CHP Tarihi, bendenizin Türk Siyasal Yaşamında Koalisyonlar vb.

Söz konusu öneri havada kaldı. Bir gün televizyonda 24. Dönem milletvekillerinden birisinden “CHP’nin 1950’den sonra hiçbir zaman iktidara gelmediğini” duyduğumda çok üzüldüm. Çünkü CHP 60’larda üç kez, 70’lerde iki kez koalisyon hükümeti kurmuş ve koalisyonla da olsa iktidara gelmişti. Keza 90’larda da hükümetin küçük ortağı olmuştu. Benzer ya da farklı yanlış ve eksik ifadelere sonra da çok rastladım hem de yetkili pozisyondaki CHP’li isimlerden. Çünkü, kendi partilerinin tarihini bilmiyorlardı!

İşte bu yüzden yararlı Günday’ın yazı dizisi… İşte bu yüzden bendeniz de CHP’nin 100’ncü yılında partinin kuruluşu ve tarihi süreç içinde geçirdiği evrimi kaleme almak istedim.

Başlıktan da anlaşılacağı üzere bu ilk bölümde kuruluş ve kuruluş nedeni üzerinde duracağım kısaca.

CHP’NİN KURUCUSU GAZİ MUSTAFA KEMAL’DİR

CHP’yi Kurtuluşun ve Kuruluşun önderi Mustafa Kemal (Atatürk) kurdu. Halk Partisi, Cumhuriyet Halk Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi; 8 Nisan 1923 tarihini taşıyan Gazi Mustafa Kemal imzalı Dokuz Umde’den Altı Ok’a evrilen bir süreç… Dokuz Umde’ye yer veren Gazi’nin “Beyanname”si CHP’nin tarihindeki önemli bir belge olup partinin tercihini ileriye doğru yaptığını ortaya koymaktadır. Beyanname, Lozan Barış Antlaşması’na da yön vermiştir. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adaylarının seçimleri kazanması sonrasında Gazi, yeni seçilen milletvekilleri ile 8 Ağustos 1923’te yaptığı grup toplantısında, Cemiyet’in “Halk Fırkası”na dönüşmesi zorunluluğunu işaret etmiştir. CHP’nin ilk tüzüğü olan “Halk Fırkası Nizamnamesi” 9 Eylül 1923’teki meclis grubunda yapılan toplantıda kabul edilmiş, bilahare de Dahiliye Vekaleti’ne (İçişleri Bakanlığı) verilen dilekçe ile Halk Fırkası resmen kurulmuştur. İki gün sonra nizamnameye göre yapılan seçimlerde Gazi Mustafa Kemal genel başkanlığa, Recep Bey de (Peker) genel sekreterliğe getirilmiştir. Gazi Mustafa Kemal ve Recep Bey’in imzalarını imzalarını taşıyan 1923 Ekim’inde bakanlığa verilen dilekçe şöyledir:

“İçişleri Bakanlığı Yüksek Katına

Halk Fırkası adıyla kurulup teşkil edilen ve tasdikli tüzüğü sunulan siyasi cemiyetin özel kanuna göre Türkiye içinde teşkilat kurmak üzere resmi iznin verilmesi rica ve genel idare kurulu üyelerinin Erzincan Milletvekili Sabit, İstanbul Milletvekili Dr. Refik, İzmir Milletvekili Celal, Erzurum Milletvekili Münir Hüsrev, Tekirdağ Milletvekili Cemil, Konya Milletvekili Kazım Hüsnü, İzmit Milletvekili Saffet, Diyarbakır Milletvekili Zülfü Beylerden mürekkep ve Halk Fırkası Genel Sekreterinin Kütahya Milletvekili Recep Bey bulunduğunu arz ederim efendim.

Halk Fırkası Genel Başkanı Gazi Mustafa Kemal

Halk Fırkası Genel Sekreteri Recep"

GAZİ, CUMHURBAŞKANI OLUNCA PARTİ İŞLERİNİ İNÖNÜ’YE BIRAKTI

Gazi, 29 Ekim 1923’te Cumhurbaşkanı seçilince parti işlerini yürütmesi için Başbakan İsmet İnönü’yü CHP’nin genel başkan vekilliğine atamış; İnönü de 20 Kasım 1923’te Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ne bir genelge göndererek bütün teşkilatının Halk Partisi’ne katılmasını istemiştir Genelge sonrasında cemiyetin il ve ilçe teşkilatları tabelalarını değiştirmiş ve parti tabelasına dönüştürmüştür. Haliyle partinin ilk il ve ilçe yöneticileri cemiyetin yöneticileridir.

İLK KURULTAY 4 EYLÜL1919 SİVAS, KURULUŞ 9 EYLÜL 1923 ANKARA

Bazı siyasi tarihçiler CHP’nin kuruluş tarihi olarak 4 Eylül 1919 Sivas Kongresi’ni dikkate almaktadır. CHP de kurumsal olarak ilk kurultayı (kongresi) olarak Sivas Kongresi’ni esas alsa da (İkinci Kurultay ise Ekim 1927’de Atatürk’ün Büyük Nutku’nu okuduğu tarihi kurultay) resmi kuruluş olarak meclis grubundaki kuruluş tarihi olan “9 Eylül 1923”ü dikkate almaktadır.

Buraya kadar özetlersek, CHP’nin temelleri bizzat Gazi’nin kaleme aldığı 8 Ağustos 1923’teki ilk tüzük ile atılmış, nitekim Gazi aynı zamanda kuruluş dilekçesine “genel başkan” olarak imza atmıştır. Yani CHP’nin kurucusu tartışmasız Gazi Mustafa Kemal’dir. Halk Fırkası’nın resmi kuruluş tarihi de 9 Eylül 1923’tür.

GAZİ, HALK FIRKASI’NI NİÇİN KURDU?

Peki Gazi, Halk Fırkası’nı (CHF-10 Kasım 1924-, CHP-1931-) niçin kurmuştur? Buna niçin böyle bir partiye gereksinim duymuştur? Hiç kuşkusuz, Türk devriminin, Türk modernleşmesinin siyasi taşıyıcısı olması ve Cumhuriyetin kuruluş ayarlarını gözetmesi için…

Prof. Dr. Kili, “niçin”i şöyle açıklamaktadır:

“CHP modern toplum haline dönüşmemizin bütün gereklerini yerine getirerek, bunları gerçekleştirerek bağımsızlığımızı daha sağlam temellere oturtma amacıyla kurulmuştur. CHP bir ulusal kurtuluş savaşı sonucu, bir devrim partisi olarak kurulmuştur. CHP’nin kökeni Milli Mücadele’dir, onun temel kavramlarıdır ve kuruluş amacı da bu temel kavramlar doğrultusunda modern demokratik düzeni sağlamaktır.”

Not: 1)Bu yazı için Prof. Dr. Suna Kili’nin “Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler” adlı eserinden yararlandım. 2)Gazi, sağlığında Bolşevik etkinin içeriye sirayetini kesmek için muvazaalı bir komünist parti kurdurdu. Ayrıca çok partili hayata geçiş denemeleri yaptı ve bunun için TCF ve Serbest Fırka’yı kurdurdu. Ancak bu partiler karşı devrimin odağı olunca kapanmak durumunda kaldılar. CHP’nin tek parti iktidarında CHP’den kopan ve “Dörtlü Takrir” veren Bayar-Menderes-Koraltan- Köprülü ise DP’den ayrılarak Demokrat Parti’yi (DP) kurdular ve DP 1946 seçimlerine katıldı. Böylece Atatürk’ün çok parti hayali İnönü tarafından hayata geçirildi. 1946 seçimleri pek de demokratik değildi. 1950’de CHP’nin kendi hazırladığı seçim kanunu tuzağı DP’ye yaradı ve DP, CHP’nin 15 yıl süren iktidarına son vererek iktidara geldi. CHP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı İnönü, “En büyük yenilgim, en büyük zaferimdir” diyerek sonucu itidalle kabul etti ve ülkede çok partili demokratik düzenin önü açılmış oldu.
Muzaffer Ayhan Kara