Buhurdanlar ve Gülabdanlar

[@Suzim]

Buhurdanlar Ve Gülabdanlar

Bakırdan dövme tekniğiyle yapılmış tepeliği kozalak formunda yapılmıştır.

Arapça “bahur” sözcüğünden gelen buhur önceleri özel bir kap yapılmasını gerektirmemiştir.

Tür buhurdanı kabul edilebilecek ilk örnekler hayvan biçiminde olup 8. yüzyıl Horasan atölyeleri ürünüdür. Bu durum kalemişi veya ajur (delikişi) tekniğiyle süslenmiş buhurdanlar da kullanılmıştır.

Osmanlı buhurdanları daha çok bir tabla üstüne oturtulmuş tek ayaklı kadeh biçiminde yapılmıştır. Üzerlerinde gerektiğinde kapağı sıcakken de kaldırabilmek için küçük ve bezemeli alemler konmuştur. Kandil gibi asılan buhurdan türleri de vardır.

Osmanlı buhurdanları pirinç dahası değerli taşlarla süslenmişleri de vardır. Tombak buhurdanlar genellikle İstanbul ürünüdür. Eski Şam ve Yemen buhurdanları daha çok gümüş savatlarla işlenmiştir. Araplarınki kandil biçiminde olur ve zincirle asılırdı. Çin ve Saksonya kökenli çini buhurdanlar da kullanılmıştır.

Gülabdan mevlit törenlerinde günümüzde de kullanılmaktadır.

İnbikten geçirme usulüyle yapılan gülyağı üretiminin başlangıç safhasında güllaç ve aşure gibi tatlıların üzerine dökülerek onlara özel bir tat ve koku kazandırmakta ve göz ilacı olarak kimi losyon ve merhemlerin hazırlanmasında da kullanılmaktadır.

Güzel koku kullanımı binlerce yıl öncesine dayanan çok eski bir gelenektir. Çeşitli dönemlerde ortaya çıkan küçük ve değerli koku kapları değişik biçimlerde yapılmış olup koku şişelerinin genellikle ince uzun boyunlu ve dar ağızlı olduğu görülmektedir. Kokular kimi zaman dinsel kimileyin de cezbedici bir özellik taşımaktadır.

TOMBAK GÜLABDAN

Dövme tekniğiyle yapılmış pedestal kaideli armudi formlu gülabdanın üzeri kalemişi çiçek ve yaprak desenleriyle süslenmiştir. 19.yüzyıl ürünüdür ve yüksekliği 18 cm’dir.

Buhurdanlar çelenk ve ay-yıldız motifleri ile geometrik şekiller kullanıldığı görülmektedir.

TOMBAK BUHURDAN

Tabla çapı 19.5 cm ve yüksekliği 15 cm olan tombak buhurdan 19.yüzyıl ürünüdür. Küçük bir tepsiyi andıran tabla zemini iri kıvrımlı dallara bağlı rozet ve hatayilerden oluşan kalemişi bir çelenkle bezelidir. Desenlerin içleri yaprak ve çiçekler bulunmaktadır. Ve
tepesinde papatya biçiminde bir tutamak yer almaktadır.

İSLAMİYETTE BUHUR

İslamiyet’te ibadetlerle ilgili bir tütsü yakma geleneği yoktur. Ancak güzel kokuyu çok seven Hz. Muhammed’in ibadet amacıyla değil türbe ve tekkelerde tütsü yakılmıştır. Tütsü adeti bütün dinlerde ve uluslarda görülmektedir.

Başlıca tütsü maddeleri sarısandal toz ve kabuk şeklinde yakılabildikleri gibi kimileri belirli oranlarda bir araya getirilerek özel bir karışım halinde de kullanılmaktadır.

TUĞRALI GÜMÜŞ BUHURDAN

Sultan III. Mustafa (1751-1774) tuğralı gümüş buhurdan 12.5 cm yüksekliğindedir.

SELÇUKLU SERAMİK BRONZ BUHURDAN

Kırmızı hamurlu geyik formundaki seramik buhurdan 13.yüzyıla tarihlenmekte olup 19 cm yüksekliğindedir.

MERCANLI GÜMÜŞ BUHURDAN

Kapağın üst kısmı ajur işçilikli kıvrımlı üç ayak üstünde yükseliyor. Ayaklarının iki ucu ve kapak tutamağı mercan boncuk oturtmalı ve 19.yüzyıl Osmanlı gümüş işlemeciliğinin nefis bir örneği olan buhurdanın yüksekliği 22 cm’dir.

BUHURDANLARIN BİÇİMLERİ

Osmanlı buhurdanları kabaca (içinde kömür yerine tütsü yakılan) çok küçültülmüş bir mangala benzetilebilir. Hepsi Mevlevi sikkesi biçiminde yapılır ve kapağa vidalanarak veya perçinlenerek bağlanır.

“Asma buhurdan” denen ikinci tip buhurdanlar daha çok kiliselerde kullanıldığı için “kilise buhurdanı” olarak da adlandırılmaktadır.

Buhurdanlarda meyve formları çok kullanılmış olup çam kozalağı kalemişi ya da delikişi bezemeler yapılır. Orta halli aileler için pirinç ve kalemişi ya da delikişi buhurdanlar da vardır.

Buhurdanların bakır ve bronzdan küçük şamdan tarzında yapılmış olanlarına “micmer” (ateşlik) denir. Eskilerde içine anber tozundan yoğrularak mum şekline getirilmiş özel çubuklar dikilir ve kutsal gecelerde yakılırdı.

SOSYAL YAŞAMDAKİ YERLERİ

Ev ezana çeyrek saat kala buhur yakılması adetti.

Misk içine ateş konan buhurdanlarda yakılırdı.

Gelin edilen hali vakti yerinde zengin aile kızlarının cihaz (çeyiz) takımı arasında büyük boy iki “gümüş buhurdan”; üstüne buhurdanları koymak için yeşil kadife kaplı atlas ve canfes üzerine sırma ve pul işlemeli dört “yuvarlak örtü” mutlaka bulunurdu.

Çocukların hafızlık töreni iki aşamalı yapılırdı. Hocası çocuğun Kuran’ın tamamını ezberlediğini babasına müjdelediğinde çocuk hocasına karşı besmeleyle ezberden Fatiha Suresi’ni okumaya başlar. Odanın yemek molaları dışında ertesi gün “hatim” gerçekleşene kadar (ezberden Kuran’ın tamamı okununcaya dek) sürdürülür.

İkinci aşama “sizin çocuklarınız da böyle törenlere nail olsun” dileğini ifade eder.

15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadarki çeşitli arşiv belgelerinde altın gibi görünümleriyle Saray’da bol miktarda kullanılmıştır.

Kaynaklara göre Topkapı Sarayı’nda günde iki kez biri kuşluk vakti (sabahla öğle arası) öteki hava kararmadan önce akşamleyin yenilen yemeklerin ardından Saray erkanı ve yakınlarının zengin konaklarında da kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Günümüzde buhurdan ve gülabdanların işlevini koku çubukları kolonya ve spreylerin üstlendiği söylenebilir.

LEVNİ MİNYATÜRLERİNDE BUHURDAN&GÜLABDAN TAŞIYANLAR

Sultan III. Ahmed’in (1703-1730) dört şehzadesinin 1720 yılında yapılan sünnet düğününü anlatan “Surname-i Vehbi” adlı elyazması eserdeki Levni (Öl.1732) minyatürlerinde görüldüğü gibi bir tepsi içinde “takım olarak” yer almaktadır.

GÜLABDAN&BUHURDAN TAKIMI
Sultan Abdülaziz (1861-1876) dönemi ürünü takımda her iki parçanın gövdeleri de kaidelerine vidalanarak oturuyorlar. Buhurdan kapağı ajur işçilikli ve oturtma kozalak tutamaklı buhurdanın yüksekliği 18 cm’dir.

TOMBAK BUHURDAN

Çapı 19 cm olan ince kıvrımlı üç ayağa sahip buhurdan 17.yüzyıl ürünüdür. Tepeye doğru sivrileşen kapağı dilim kıvrımlı ve araları çok ince ajur işçiliğiyle yapılmış çiçek ve yaprak motifli olup yüksekliği 23 cm’dir.

KULLANILAN BEZEME TEKNİKLERİ

DELİKİŞİ (Ajur): Madeni parçalar üzerine kesici ve delici araçlarla delikli desenlerin yapılması tekniğidir. Yüzey üzerine çizilen desenin ya zemin kısımları kesilerek çıkarılır ya da (zemin bırakılır) desenler çıkarılır. Kesme işlemi sonunda öteki süsleme teknikleriyle birlikte de kullanılmıştır.

KALEMİŞİ: Tekstil ürünlerinde beyaz bez üstüne ve iç mimaride yapıların duvar öteki süsleme teknikleriyle birlikte de kullanılmıştır.

ÇİNİ BUHURDAN

Osmanlı pazarı için özel olarak üretilmiş sarı ve sırüstü kahverengi çiçekler işlenmiş olup 19. Yüzyıl ürünüdür.

SAVAT: Savat sözcüğü yalnızca bitmiş formlar üzerine uygulanan bir tekniktir; bu nedenle daha çok “mine”ye benzetilebilir ve bir tür “siyah mine” olduğu söylenebilir.

Savat işlemi iki aşamada yapılır: Önce kalemkarlık barutluk ve at koşumu gibi sade ve dayanıklı eserler yapılmıştır.

Savat alaşımı keçeyle parlatılıp cilalanarak işlem tamamlanır.

Savat tekniği Kafkasya ve Van dışında Bitlis Eskişehir ve Kula gibi kentlerde de başarıyla uygulanmıştır.

KABARTMA (Çökertme): Bu bezeme tekniğine “gümüş kakma” da denilmektedir. Çelik kalemler yardımıyla gümüşün arka yüzünden kabartılması ve ön yüzünden çökertilmesi işlemidir. Osmanlı kabartma sanatının başlıca özelliği bir bronz çubuğun ucuna desenin negatifi oyulur; bu şekilde hazırlanan kalıp çubuğun arka ucundan çekiçle vurularak desenin yan yana ve pozitif (kabartma) olarak çıkması sağlanır.

MIHLAMA: Çoğu kez kendi başına kullanılmamış tırnaklar taşın üstüne yatırılır.

Gümüşe yapılan mıhlamalarda çoklukla mercan elmas ve zebercet mıhlamalıdır.

TOMBAK: Bakır ve bakır alaşımlarının “altın amalgamı” (altın-cıva alaşımı) yardımıyla yaldızlanması işlemine “tombaklama” ve bu yolla altın kaplanmış parçalara “tombak” denir. Pota içinde ergitilmiş “1 ölçü altın + 8 ölçü cıva karışımı” oldukça kalın bir altın tabakasıyla kaplanmış olur.

BEŞ ADET BEYKOZ GÜLABDAN

Yuvarlak kaideli diğerleri çeşitli renkte mine çiçekleriyle süslenmiştir. 19.yüzyıl ürünü gülabdanların yükseklikleri 20 cm ile 31 cm arasında değişiyor.

Kalaylama işleminde olduğu gibi madeni parçalar üzerine gümüş kaplama yapmak da mümkündür.

Ne yazık ki önemli ölçüde bu zanaat erbabı sayesinde ağarmıştır.

[@Suzim]

Buhurdan Resimleri

[@Suzim]

Buhurdan Resimleri

[@OkyanusunKalbi]

Büyüklerimizin evlerinde hâlâ daha süs olarak bulunur.